ملت و ملی گرایی

ملت و ملی گرایی از جمله واژگانی هستند كه در ادبیات علوم سیاسی و حوزه های سیاسی درون علوم اجتماعی به كرات با آنها برخورد می كنیم. این واژگان بنا به موقعیت های متفاوت و در شرایط زمانی و مكانی گوناگون معانی گاه بسیار متفاوتی به خود می گیرند كه می توانند تا حد تضاد محتوایی پیش رفته و سبب نوعی ابهام شوند. از این رو برای روشن شدن بحث باید پیش از هر چیز با تعریف این واژگان آغاز كرد. درواقع آنچه باید تعریف شود، مفهوم و واژه « ملت » است كه ملی گرایی را می توان به تبع آن معرفی و تحلیل كرد.

الف. مفهوم ملت

واژه ی « ملت » ترجمه ای است از واژه Nation كه در زبان های اروپایی از ریشه لاتین Natio و Nascere به معنی « زایش » و « تولد » می آید. معنای ابتدایی این واژه به مفهوم گروهی انسانی بوده است كه دارای یك منشأ مشترك بوده یا چنین منشأیی به آنها منسوب شده باشد. از این رو Nation در معنی آغازین خود به واژگانی چون « نژاد » (2) و « مردم » (3)‌ نزدیك بوده است. در قرون وسطی گاه از این واژه برای نامیدن گروه هایی از دانشجویانی كه از یك منطقه، یك كشور یا یك محل مشترك ریشه گرفته بودند استفاده می شد و در زمانی قدیمی تر نیز گاه معنایی منفی و نزدیك به « كافران » و « مردمان غیرمسیحی » را با خود حمل می كرد.
اما این معانی از حدود قرن17 میلادی شروع به تغییر كردند. آكادمی فرانسه در اواخر این قرن (1694) این واژه را « مجموعه‌‌ی ساكنان یك دولت در یك كشور واحد كه تحت قوانین مشتركی زندگی كرده و از زبان واحدی استفاده می كنند » تعریف می كرد. دو قرن بعد، ارنست رنان (4)، حاصل تلاش گسترده قرن 19 برای ابداع مفهوم ملت را در بخش معروفی از نوشته خود ملت چیست ؟ (1882) چنین بیان می كند:
« ملت یك روح است، یك اصل معنوی. دو چیز كه در واقعیت یك چیز بیش نیستند، این روح و این اصل معنوی را می سازند. از یك سو میراثی غنی و مشترك از خاطرات و از سوی دیگر وفاق كنونی، تمایل به زندگی مشترك، به ارزشمند ساختن میراث دست ناخورده و بازمانده از پیشینیان ... بنابراین ملت نوعی همبستگی عظیم است كه خود ناشی از احساس فداكاری هایی است كه در گذشته به انجام رسیده اند و فداكاری هایی كه باز هم آمادگی انجامشان در آینده وجود دارد. بنابراین ملت وجود یك گذشته را ایجاب می كند. با این حال در زمان حال است كه مفهوم ملت تبلور می یابد زیرا بیش از هر چیز در وفاق و تمایلی رخ می نماید كه برای ادامه زندگی مشترك دیده می شود. »
اگر به سراغ فرهنگ‌های معتبر برویم نیز با تعریف‌هایی از « ملت » رو به رو می‌شویم كه هریك به نوعی سخنان رنان را در قالب نهاد‌های جامعه مدرن ارائه داده‌اند. در فرهنگ بزرگ روبر (5) ملت چنین تعریف شده است: « یك گروه انسانی نسبتاً گسترده كه خصوصیت آن در آگاهی‌اش نسبت به وحدت خویش و اراده‌اش برای زندگی مشترك است. » در فرهنگ آكسفورد نیز كمابیش به همین معنی برمی‌خوریم. در اینجا ملت چنین تعریف می‌شود: « یك نژاد یا مردم متمایز كه خصوصیت آن داشتن تبار، زبان، یا تاریخ مشترك است و عموماً در یك واحد سیاسی مشخص سازمان یافته و سرزمین مشخصی را نیز اشغال كرده است. »
چنین تعاریفی كه باید آنها را حاصل مستقیم قرن 19 و عصر انقلاب‌های دموكراتیك و تشكیل دولت‌های ملی دانست نوعی گسست را از دو مفهوم دیگر نشان می‌دهند. نخست از مفهوم كشور ( Pays ) در زبان فرانسه كه از ریشه Pagus به معنی دهقان می‌آید؛ و سپس از مفهوم وطن (Patric) در زبان فرانسه كه از ریشه Pater به معنی پدر گرفته شده است. در دو مفهوم اخیر كه تا قرن 17 هنوز نزدیكی زیادی با مفهوم Nation داشتند ما با دو نوع تعلق محلی و قبیله‌ای رو به رو هستیم كه تعلق ملی در قالب وفاداری به « ملت » آنها را تا اندازه زیادی عقب راند.
اگر خواسته باشیم تعاریف خود را درون ادبیات علوم اجتماعی و به ویژه در انسان شناسی جست و جو كنیم، عمدتاً با دو رویكرد نسبت به مفهوم ملت رو به رو خواهیم شد: نخست رویكردی كه آن را كهن گرا (6) نامیده اند و سپس رویكردی كه نام مدرن گرا (7) به آن داده اند. نخستین رویكرد، به وجود تاریخی و پیوسته ملت‌ها باور دارد. به این معنی كه ادعا می كند ما همواره در همه زمان‌ها و مكان‌ها كمابیش مفهومی نزدیك به ملت داشته‌ایم. د.اسمیت (8) در تقسیم بندی خود این رویكرد را به دو گرایش قوی و ضعیف تفكیك می‌كند. در گرایش قوی ملت‌ها نوعی پدیده ابدی و ازلی پنداشته می شوند كه همواره وجود داشته اند و مفهوم آنها كاملاً با مفهوم قومیت نزدیكی داشته است. در این گرایش ملت نوعی « طبیعی » از اتحاد انسان ها به شمار می آید و طبعاً در ملت های موجود نیز در پی یافتن « طبیعت » و « ذات » مشترك است. اما در گرایش نوع ضعیف این رویكرد، ملت ها نوعی « طبیعت » به حساب نمی آیند اما این باور وجود دارد كه آنها به صورت اتحادهای موقتی و استثنایی همواره در طول تاریخ قابل مشاهده هستند. این رویكرد در هر دو گرایش خود چندان مورد قبول نظریه پردازان انسان شناسی نیست زیرا نوعی فرافكنی موقعیت كنونی ملت ها به گذشته ای تاریخی در آن به چشم می خورد.
اما رویكرد دوم، مدرن گرا نامیده می شود و بیشتر مورد توجه و پذیرش انسان شناسان بوده است. در این رویكرد، ملت ها پدیده هایی مدرن و ابداع شده به حساب می آیند كه باید آنها را حاصل فرایند مدرنیته دانست یعنی حاصل فرایندی كه به تدریج عقلانیت صنعتی، تكنولوژیك و بوروكراتیك، و فرهنگ و آموزش سكولار شده جامعه مدرن را جانشین روابط پیش صنعتی كرده است. ملت ها درواقع نه تنها حاصل این فرایند هستند بلكه خود عامل ثبات و پیوستگی و تداوم این مجموعه های عقلانی شده نیز به حساب می آیند.
هرچند رویكرد اخیر به نسبت رویكرد قبلی به واقعیت نزدیكتر است اما باید اذعان داشت كه در اینجا نیز ما با نوعی مشكل و مبالغه رو به رو هستیم زیرا در این رویكرد محور استدلال گسستی مفروض میان سنت و مدرنیته است كه ادعا می شود می توان مرزهای دققی میان آنها ترسیم كرد و آغاز یكی را به معنی پایان قبلی به حساب آورد حال آنكه تجربه قرن بیستم به خوبی نشان دهنده نشأت گرفتن مدرنیته از درون سنت و تداوم سنت درون مدرنیته است.
به هر رو در اغلب تعاریف ما با نوعی ابهام در خط كشی میان تعلق ها و وفاداری های گوناگون نسبت به ملت و نسبت به تمامیت های دیگر نزدیك به آن در سطوح بالاتر یا پایین تر رو به رو هستیم. ابهام از آن جهت تشدید می شود كه برخلاف تعلق ها و وفاداری های پیش از ظهور مفهوم ملت، این مفهوم تا حدی انتزاعی است و نمی توان آن را با واقعیتی محسوس و مستقیماً قابل مشاهده انطباق داد. باید توجه داشت كه مفهوم دولت هم مفهومی است تا اندازه ای انتزاعی، اما نسبت به مفهوم ملت با بازنمودهای مادی بیشتری همراه است كه دلیل آن تبلور یافتن این مفهوم در تعداد بی شماری از نهادها در زندگی روزمره مردم است. حتی آنچه در بسیاری از تعاریف به مثابه خصوصیت اصلی مفهوم ملت مطرح شده است یعنی اشتراك در سرزمین، در زبان و در دین، در گذشته و در سرنوشت آتی، می تواند در مواردی متعدد زیر سؤال رود. امروز تعداد زیادی از ملت ها هستند كه فاقد سرزمین مشترك یا زبان و دین واحدند و برعكس ملت های زیادی را نیز می توان نشان داد كه درون خود زبان ها، دین ها و گذشته های گوناگونی را حمل می كنند و مردمی را در خود جای داده اند كه اتفاق نظر اندكی درباره آینده خویش و چگونگی پی ریزی چنین آینده ای دارند.
بنابراین می توان پنداشت كه در مفهوم ملت ما بیشتر با یك پنداره ( ایده )‌ و در یك معنی با یك پروژه سیاسی رو به رو هستیم تا با یك واقعیت بیرونی خود به خود دارای انسجام و ثبات. در این پروژه انسجام درونی جامعه و مشروعیت سیاسی حاكمیت، نه غایت هایی آرمانی بلكه كاركردهایی سیاسی هستند كه شرطی لازم برای تداوم حیات یك پهنه سیاسی- جغرافیایی به شمار می آیند و نبود آنها چنین پهنه ای را با خطر نابودی یا لااقل با خطر تنش های سخت درونی با پیامدهای غیرقابل پیش بینی رو به رو می كند. از همین امر می توان نتیجه گرفت كه سهم اسطوره در شكل گرفتن و تداوم پنداره ملت غیرقابل انكار و قابل توجه است و به همین دلیل نیز قرن 19، قرن آفرینش اسطوره های ملی اروپایی و قرن بیستم، قرن پدید آمدن اسطوره های ملی كشورهای در حال توسعه به شمار می آیند. اسطوره هایی كه در هر مورد در تمایلات ملی گرایی در طیفی از معتدل ترین احساس های تعلق به میراثی مشترك تا سخت ترین و خشونت بارترین احساسات ملی گرایی افراطی گسترده بوده اند.

ب.مفهوم ملی گرایی

مفهوم ملی گرایی (9) هرچند می توان ریشه های آن را پیش از انقلاب فرانسه در انگلستان اوایل قرن 18 و در قالب صفت Nationalist مشاهده كرد، اما عمدتاً پس از انقلاب 1789 فرانسه ظاهر شد و درواقع پیامدی بود از طرح و برجسته شدن مفهوم ملت در طول انقلاب به ویژه از سوی ژاكوبن ها كه با استفاده از این تمامیت انتزاعی و به زعم برخی، اسطوره ای بودن حاكمیت ترور خشونت بار و غیرعقلانی خود را توجیه می كردند. شاید اگر درجه انتزاعی بودن مفهوم ملت نبود، ژاكوبن ها هرگز نمی توانستند تا به این حد در اِعمال خشونت پیش روند و هركسی را از هر گروه و طبقه اجتماعی و با هرگونه سابقه سیاسی و انقلابی در صورت تمایل، به تیغ گیوتین بسپارند.
به هر رو از این نقطه ی آغازین ما شاهد شكل گرفتن ملی گرایی به مثابه ی یك احساس و یك گرایش سیاسی بودیم.
ملی گرایی از یك سو نوعی احساس شمرده می شد، احساسی كه ممكن بود تبلور سیاسی بلافصلی نیابد و خود را صرفاً در نوعی احساس تعلق، نوعی وفاداری و اطاعت مدنی غیرمتمركز و حتی در بسیاری موارد نامحسوس متبلور سازد. این احساس اغلب شكل پیوسته و متداوم نداشت و دارای دوره های اوج گیری و دوره های خاموشی بود و هرچند همواره ممكن بود كه مورد سوءاستفاده قدرت های سیاسی قرار گیرد، اما مدیریت آن بسیار مشكل بود و مسیرهای آن بسیار غیرقابل پیش بینی به شمار می آمدند. این احساس همچنین ممكن بود در طیفی بسیار گسترده تبلور یابد كه در یك سوی آن صرفاً با یك احساس تعلق و وفاداری ساده، و در سوی دیگرش با نوعی نژادپرستی و شووینیسم افراطی رو به رو باشیم. در این چارچوب مبحث ملی گرایی به مثابه احساس را باید در مجموعه مباحث مربوط به شكل گیری هویت و شخصیت در هر جامعه خاص و هر دوره زمانی خاص مورد تحلیل قرار داد.
« هویت ملی » به رغم آنكه می توان برای آن مؤلفه هایی كمابیش رایج تعریف كرد، به شدت از ظروف زمانی و مكانی تأثیر می پذیرد و می تواند درنهایت به قالب ها و محتواهایی كاملاً متضاد و رو در رو حیات ببخشد: چگونه می توان ملی گرایی گاندی را با ملی گرایی نازی های هیتلری مقایسه كرد، جز به صورت دو تمامیت متضاد اما با این همه دارای چندین مؤلفه مشترك. آنچه در قرن 19 اروپایی گذشت، یعنی فرایند گسترده فرهنگ سازی كه به « هویت ملی » كشورهای اروپایی حیات بخشید و این هویت‌ها و شخصیت‌ها را ثبات و تداوم داد، فرایندی است كه عمدتاً درون مفهوم ملی گرایی به مثابه یك احساس قرار می گیرد. این امر به آن معنی نیست كه سهم مهم و تعیین كننده اراده سیاسی حاكمیت های اروپایی را در شكل دادن و هدایت فرایند مزبور نادیده بگیریم، اما منظور آن است كه این فرایند بیش از آنكه از یك اراده سیاسی، حتی قدرتمند، تبعیت كند از احساسی مبهم اما عمیق در جامعه تبعیت می كرد كه همان احساس تعلق به گذشته ای واحد و مشاركت در سرنوشتی یگانه در آینده بود، احساسی كه پروژه دموكراتیك انقلابی بدان دامن زده بود.
اما ملی گرایی علاوه بر یك احساس عمومی، گرایش یا مجموعه ای از گرایش های سیاسی نیز بوده است. این گرایش ها كه در بسیاری موارد توانستند تبلور دولتی نیز بیابند و پروژه ملی را، اغلب در همراهی با یك ایدئولوژی دیگر، به اجرا درآورند، در دو شاخه بزرگ قابل طبقه بندی هستند: نخست ملی گرایی اروپایی و سپس ملی گرایی ضدامپریالیستی و ضداستعماری كشورهای در حال توسعه.
نخستین شكل از ملی گرایی همزمان با ظهور دولت های ملی اروپایی در قرن 19 پیدا شد. این نوع ملی گرایی درواقع پایه و اساس تشكیل دولت‌های جدید بود كه مشروعیت ملی را در جای مشروعیت دینی یا اشرافی سابق قرار می دادند و لذا ناچار بودند كه مفهوم ملت را نیز، كه در ابتدا جز شعاری بیش نبود، در واقعیت بیرونی به وجود بیاورند. قرن 19 اروپایی درواقع این رسالت را با ترویج وحدت فرهنگی در برابر خاص گرایی های محلی به انجام رساند. با وجود این از ابتدای قرن بعد، ملی گرایی اروپایی به سوی گرایش های شووینیستی و نژادپرستانه سوق یافت و نه تنها سبب دوپارگی در بافت های درونی كشورهای اروپایی تا حد به وجود آمدن جنگ های داخلی نظیر اسپانیا شد، بلكه عملاً آتش دو جنگ بزرگ جهانی را نیز برافروخت. پس از جنگ جهانی دوم، ملی گرایی به دلیل پیشینه بسیار منفی آن تضعیف شد و تا مدت ها از حضور در عرصه سیاسی محروم بود. اما این حضور بار دیگر از ابتدای سال های دهه 70 قرن بیستم همراه با بحران اقتصادی و علیه كارگران و مهاجران مسلمان ساكن اروپا آغاز گردید و هنوز هم ادامه دارد.
دومین شاخه‌ی بزرگ از ملی گرایی در مستعمرات سابق كشورهای اروپایی و اغلب به صورت واكنشی نسبت به اعمال خشن و تحقیرآمیز اروپاییان نسبت به بومیان آغاز گردید. از این رو كاملاً منطقی می نمود كه این حركات به خصوص در ابتدای خود بیش از هر چیز به صورت نفرت از بیگانگان بروز كنند. اما به رغم این آغاز، ملی گرایی كشورهای در حال توسعه در طول قرن بیستم و به خصوص در فاصله دو جنگ جهانی و در دوران پس از جنگ جهانی دوم به رشدی نسبی رسید و به سوی نوعی خودآگاهی به لزوم تشكیل دولت‌های ملی كشیده شد. ثمره این امر به وجود آمدن تعداد بسیار زیادی از این نوع دولت ها در محل مستعمرات سابق بود كه با وجود خوش بینی نخستین اكثراً با مشكلات جدی در شكل دادن به یك هویت ملی رو به رو بوده و هستند و در زمینه سازماندهی اجتماعی اغلب نتوانستند به حداقل عدالت و آزادی اجتماعی ضروری برای شكل دادن به یك طبقه متوسط گسترده كه بتواند پایه ثبات آن ها را بسازد، دست یابند. این دولت ها امروز اكثراً با ساخت هایی درهم شكسته و سست بنیاد و با فساد گسترده دولتی و غیردولتی در همه عرصه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خود دست به گریبان هستند و امید نمی رود كه حل این مشكلات بتواند در چشم اندازی كوتاه مدت به انجام برسد.

پ. ملی گرایی و ایدئولوژی های همراه

یكی از خصوصیات ملی گرایی به مثابه‌ی یك ایدئولوژی در آن بوده است كه اغلب دارای یك یا چند ایدئولوژی همراه با خود نیز بوده است. این ایدئولوژی های همراهی كننده بنابر موارد تاریخی و مناسبت های گوناگون تأثیرهای متفاوتی بر ایدئولوژی ملی گرا داشته و تركیب های متفاوتی با آن به وجود آورده اند كه می توانند موضوع مطالعات سیاسی و فرهنگی بسیاری باشند. مهم ترین ایدئولوژی های همراهی كننده ملی گرایی كه در قرن بیستم با آنها رو به رو بوده ایم عبارت اند از:
1. دولت گرایی (10) دولت گرایی نخستین ایدئولوژی است كه در تاریخ همراه با ملی گرایی مشاهده می كنیم. درواقع از قرن19، ملی گرایی ها همواره تبلور و بیانی دولتی داشته اند و نوعی تمایل به قدرت دولتی در آنها مشهود بوده است. این امر را گاه به صورت اراده به حاكمیت نیز تعبیر كرده اند یعنی تمایل به ایجاد فضایی سیاسی كه بر محور یك دولت واحد تمامی عناصر فرهنگی و افراد زیر حاكمیت خود را به سوی اطاعت از یك فرهنگ غالب ( رسمی ) سوق می دهد. طبعاً ایدئولوژی های دولتی شاخه های متعددی داشته اند كه شناخته شده ترین و رایج ترین آنها نوع دموكراسی های غربی هستند كه با ایجاد گروهی خاص از نهادها و مكانیسم های سیاسی ( نمایندگی ) اجتماعی ( مشاركت ) و اقتصادی ( بازار ) بیشترین تداوم، ثبات و پایداری را از خود نشان داده اند. اما نمونه های دیگری از این ایدئولوژی ها را نیز می توان در اشكال متفاوت توتالیتاریسم ( شوروی، بلوك شرق، چین )، دیكتاتوری های نظامی ( امریكای لاتین در دهه 70 ) و... مشاهده كرد. دولت گرایی همواره با تمایل به ایجاد وحدت و انسجام درونی در پهنه سیاسی مربوطه همراه است و بنابراین فرایند یكسان سازی (11) فرهنگی در آن به نحوی از انحا مشاهده می شود. این فرایند البته بر روی طیفی دیده می شود كه می تواند از شدیدترین شكل طرد اشكال متفاوت فرهنگی به ضرب سركوب و از میان بردن فیزیكی فرهنگ های قومی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی... متفاوت همچون در رژیم های كمونیستی و به ویژه در تجربه‌ی شوروی، تا تحمل بیشترین حد از تكثر و فدرالیسم همچون در برخی از دولت های كنونی اروپایی‌ ( بلژیك، اسپانیا، سوئیس و... ) گسترده باشد. اما در همه حال باید توجه داشت كه حتی در متكثرترین اشكال نیز ایدئولوژی دولت گرا اصلی ترین محورها، نمادها و مكانیسم های حفظ دولت واحد را دست ناخورده باقی می گذارد.
2. ایدئولوژی های نژادگرایانه. این همراهی ایدئولوژیك با ملی گرایی عمدتاً به تاریخ اروپا تعلق دارد. از اواخر قرن19، نژادگرایی به تدریج از خلال نوشته های نویسندگانی چون آرتور دو گوبینو، واشه دو لا پوژ، استیوارت چمبرلین و بسیاری دیگر تلاش كرد سیاست های استعماری را كاملاً توجیه كرده و آنها را منطقی و علمی در راستای سیاست های ملی قرار دهد. مفهوم « فضای حیاتی » برای یك ملت كه در هیتلریسم به كرات از آن برای تجاوزهای ارضی به حقوق سایر ملل اروپایی استفاده شد درواقع بر اعتقاد به وجود نابرابری میان ملت ها و وجود سلسله مراتبی میان آنها، كه به برخی از آنها حق حاكمیت بر دیگران را می دهد، استوار بود. این اندیشه ها ابتدا با بحران سیاسی آغاز قرن، یعنی خلأ ناشی از سقوط دو امپراتوری بزرگ اتریش- مجار از یك سو و عثمانی از سوی دیگر، همراه و تشدید شدند. اما اندكی بعد، بحران اقتصادی اروپای میان دو جنگ سبب شد كه نژادگرایی به خصوص در شكل یك یهودستیزی گسترده پایه ای برای صعود قدرت نازیسم در آلمان شود و ملی گرایی آلمانی بتواند در یهودستیزی نژادپرستانه حیاتی دوباره بیابد. ثمره این همراهی البته بسیار ناگوار بود و به قربانی شدن میلیون ها انسان در اردوگاه های مرگ یا در صحنه های جنگ جهانی دوم انجامید. با وجود این نباید هیتلریسم را به عنوان تنها شكل از همراهی دو ایدئولوژی به شمار آورد. مورد بسیار مشهور دیگر فاشیسم ژاپن بود كه آن هم سبب كشتار قربانیان بی شماری در جنگ جهانی دوم به ویژه در شرق آسیا و در چین شد.
3. ایدئولوژی‌های دینی. همراهی ادیان با ایدئولوژی های ملی گرا پدیده ای است كه در بسیاری از ادیان مشاهده شده است. این نكته كه عموماً درباره‌ی اسلام بیان شده و اسلام را دینی سیاسی تر از سایر ادیان اعلام كرده است با نگاهی به تاریخ جنبش های ملی گرا چندان درست نمی نماید. آنچه در حقیقت می توان مشاهده كرد آن است كه تعدد كشورهای حوزه‌ی اسلامی در میان سرزمین هایی كه توانستند خود را در طول نیمه‌ی قرن بیستم از حاكمیت استعماری خارج كنند و رو در رویی این كشورها با قدرت های استعماری كه همگی در حوزه‌ی مسیحیت قرار داشتند سبب شد كه نوعی تبلیغ از سوی استعمارگران علیه « اسلام سیاسی » به وجود بیاید و تلاش شود اسلام به نوعی به دو گونه‌ی « غیرسیاسی »‌ و بی خطر، و « سیاسی » ‌و خطرناك تقسیم گردد. اما در واقعیت تاریخی چنین تفكیكی چندان وجود نداشته است و اسلام همچون سایر ادیان به دلیل نزدیكی بسیار زیاد به مردم و به دلیل حضور گسترده در زندگی روزمره نمی توانسته است خود را از عرصه‌ی سیاسی جدا كند. به همین دلیل در جنبش های ملی گرایانه‌ی شمال افریقا، در خاورمیانه و ایران و گاه حتی در كشورهای آسیای شرقی ما با نوعی ملی گرایی همراه با ایدئولوژی اسلامی رو به رو بوده ایم. این امر در آغاز دهه‌ی 80 با انقلاب اسلامی در ایران، با جنگ ضد امپریالیسم شوروی در افغانستان و با گسترش جنبش های مقاومت اسلامی در برابر جهانی شدن در سایر كشورهای اسلامی به خصوص در شمال افریقا و به ویژه در الجزایر، تشدید شد. هرچند خصوصیت اكثر جنبش های جدید جدا شدن آنها از ایدئولوژی های ملی گرای پیشین و تمایل به حركت به سوی نوعی پان اسلامیسم و ایجاد وحدت در جامعه‌ی جهانی اسلام بوده كه یكی از تبلورهای محسوس آن كنفرانس كشورهای اسلامی است.
به همان دلایل كه در مورد اسلام گفته شد، مسیحیت بسیار كمتر به عنوان یك ایدئولوژی همراهی كننده‌ی ملی گرایی مطرح بوده است، حتی برعكس، می دانیم كه در قرن19، مسیحیت از خلال كلیسا یكی از رقبای جدی انقلابیون بود و گرایش ضد كلیسایی و حتی ضد مسحی در برخی از انقلاب های ملی اروپا به ویژه انقلاب فرانسه كاملاً مشهود بود و به صورت یك سنت ریشه دار هنوز هم حفظ شده است. همراهی ایدئولوژی مسیحی در اروپای قرن بیستم در واقع بیشتر با ایدئولوژی های ملی گرای فاشیستی انجام گرفت كه بارزترین نمونه‌ی آن در اسپانیای فرانكیست به چشم می خورد. فرانكیسم در جنگ داخلی اسپانیا نوعی ملی گرایی افراطی را نمایندگی می كرد كه دو پایه‌ی اساسی خود را میهن و دین اعلام می كرد. با وجود این نمونه های دیگری از همراهی ایدئولوژی مسیحی با ملی گرایی نیز در اروپا به چشم می خورد كه مهم ترین آنها در قالب ملی گرایی ایرلندی در مبارزه با انگلستان قابل مشاهده است. ایرلندی ها بیش از دو قرن است كه میان كاتولیسیسم خود و مبارزات ضداستعماری شان پیوندی برقرار كرده اند كه در مقابل آن به ناچار پروتستانتیسم بریتانیایی قرار می گیرد. كاتولیسیسم یكی از مهمترین محورهای پیوند ایرلند شمالی با سرزمین مادری اش یعنی ایرلند جنوبی است. مسیحیت همچنین در طول دهه‌ی 80 به ویژه در كشور لهستان به صورت یك ایدئولوژی همراهی كننده‌ی ملی گرایی ضدشوروی و عاملی برای بسیج احساسات آزادی خواهانه و استقلال طلبانه نیز به شمار می آمد. اما اگر از اروپا خارج شویم، مسیحیت به خصوص در امریكای لاتین به صورت یك ایدئولوژی همراهی كننده‌ی حركت های ملی گرایانه در قرن 19 و سپس جنبش های آزادی خواهانه در قرن بیستم مشاهده می شود و مبحث موسوم به « الهیات آزادی بخش » (12) تبلوری از چنین نقشی است كه به اختلافات و مباحث زیادی در درون كلیسای كاتولیك دامن زده است.
نقش یهودیت به مثابه‌ی ایدئولوژی همراهی كننده شاید بیش از دو دین دیگر باشد زیرا در سراسر تاریخ این دین قوم گرایی سیاسی یهودی با خود یهودیت انطباقی تقریباً كامل داشته است. با شروع حركت صهیونیسم و بازگشت به « ارض موعود » یهودیان زمینه های این انطباق را بیش از پیش افزایش دادند، به نحوی كه بسیاری امروز معتقدند دولت اسرائیل با تناقضی تقریباً حل ناشدنی رو به روست: از یك سو فشاری كه افراطیون برای دینی كردن كامل آن وارد می آورند و خیال هایی كه برای « اسرائیل بزرگ » در سر می پرورانند، تنش با همسایگان عرب و ملت فلسطین را دائماً افزایش داده و مانع از ایجاد نوعی عادی شدن و رفع بحران حتی به صورت موقت می شود؛ و از سوی دیگر سكولار شدن و غیردینی شدن كامل این دولت اصل اولیه و فلسفه وجودی آن را به عنوان یك « دولت یهود » و استناد تاریخی صهیونیسم را به « ارض موعود » و به دولت باستانی یهود زیر سؤال می‌برد.
سرانجام باید به بودیسم و هندوئیسم نیز اشاره كرد كه هر دو نقش مؤثری در بسیج و اوج گرفتن جنبش های ملی گرا در كشورهای چین، تبت و هند داشته اند. ملی گرایی تبتی و هندی اصولاً بدون توجه به ادیان مزبور غیرقابل درك هستند و ویژگی های آنها را باید بیش از هر چیز ویژگی هایی دینی شمرد و نه منطقه ای. در ایدئولوژی دینی همراهی با ملی گرایی از نقاط اتكای اساسی برای ایجاد وحدت ملی به شمار می آید. انسجام درونی كشورهای اروپایی كه قدیمی ترین دولت های ملی هستند، بدون وحدت درونی دینی در آنها امكان پذیر نبود و امروز هیچ كشور توسعه یافته ای را نمی توان مشاهده كرد كه ابتدا درون خود وحدت دینی به وجود نیاورده باشد. طبعاً این سخن بدان معنی نیست كه در این كشورها جایی برای ادیان اقلیت وجود نداشته باشد. برعكس، تمامی این كشورها رسماً خود را لائیك می دانند و دین را جزو مبانی ملی خود قرار نمی دهند. اما واقعیت در آن است كه جدایی دین از حوزه سیاسی در این كشورها صرفاً از خلال دو نهاد كلیسا و دولت انجام گرفته اما حضور دین در عرصه سیاسی همچنان بسیار قدرتمند است و به همین سبب حفظ وحدت عملی دین در سطح ملی همواره در این كشورها مورد توجه سیاستمداران بوده است. برعكس و دقیقاً در نقطه معكوس می توان مشاهده كرد كه یكی از بزرگترین مشكلات گروهی از كشورهای در حال توسعه در جهان امروز نبود انسجام و یكپارچگی دینی درون آنهاست كه در اكثر موارد به تنش ها و حتی جنگ های شدید منجر شده و وحدت ملی را به خطر می اندازد.
ادیان همچنین نقشی اساسی در بازسازی گذشته‌ی تاریخی ملت بر دوش دارند. تاریخ‌های دینی با تاریخ‌های ملی پیوندی ناگسستنی دارند و گاه انطباق كاملی با یكدیگر پیدا می كنند. البته در این مورد ما طیفی داریم كه در یك سوی آن این انطباق كامل است ( یهودیت ) و در سوی دیگرش انطباق در كمترین حد آن، قرار دارد ( ملیت فرانسوی ).
4. ایدئولوژی‌های كمونیستی. این گروه از ایدئولوژی ها به سبب گوناگونی و داشتن نمونه های متعدد، روابطی بسیار متناقض نیز با ملی گرایی داشته اند. در ماركسیسم كلاسیك ملی گرایی به عنوان یك حركت بورژوازی و حتی خرده بورژوازی مورد تحقیر قرار می گرفت یا لااقل چندان اعتباری بدان داده نمی شد. می دانیم كه ماركس و انگلس بنیان گذاران ایدئولوژی كمونیستی جدید چندان نسبت به جنبش های ملی گرا و ضداستعمار خوش بین نبودند تا حدی كه ماركس در گروهی از مقالات مطبوعاتی خود حتی به برخی از این جنبش ها نظیر جنبش معروف بوكسورها در چین لقب ارتجاعی داده بود و به نوعی از نقش « سازنده‌ی » استعمار در برابر آنها دفاع كرده بود. در واقع ماركسیسم كلاسیك بر آن بود كه « ركود هزاران ساله‌ی » كشورهای آسیایی تنها با خشونت استعماری قابل شكسته شدن است و هرچند این خشونت را محكوم می كرد اما نمی توانست خشنودی خود را از درهم شكستن آن ركود پنهان سازد. بنابراین ماركسیسم در حالی كه درون اروپا، انقلاب های اجتماعی را برای برانداختن حاكمیت بورژوازی توصیه می كرد، در سطح بین المللی، بدیل روشنی در برابر امپریالیسم اروپایی نداشت. این طرز تلقی تا اندازه ای به قرن بیستم نیز كشیده شد. هرچند لنینیسم و استالینیسم تلاش كردند كه نوعی سازش میان مفاهیم ماركسیسم كلاسیك و نیازهای ملت های تحت سلطه به وجود بیاورند. این سازش خود را از خلال ایدئولوژی « انترناسیونالیسم » متبلور ساخت كه در عین پذیرش حركت های ملی گرا به عنوان حركاتی « ضد امپرالیستی » و « مترقی » بر آن بود كه این حركات باید لزوماً در یك چارچوب جهانی گرد هم آمده و در جهت ایجاد سوسیالیسم در كشورهای خود و « تقویت اردوگاه سوسیالیسم » در سطح جهانی اقدام نمایند. البته در واقعیت انترناسیونایسم شوروی، محوریت این كشور را دربرداشت و به ایجاد یك قطب بزرگ نظامی، سیاسی و اقتصادی در برابر قطب كشورهای صنعتی غرب انجامید و جهان در طول بیش از چهار دهه تقریباً در تمامی نقاط خود ناچار به تحمل این رقابت، كه « جنگ سرد » نام گرفت، بود. در نتیجه می توان مشاهده كرد كه هر كجا ملی گرایی با ایدئولوژی كمونیستی همراه شد ( ویتنام، كوبا، الجزایر و... ) همواره با نفوذ شدید شوروی و اقماری شدن آن كشور و قرار گرفتنش در مدار منافع «‌ برادر بزرگ » رو به رو بودیم. از این رو حركت گرایش های ملی به سوی كمونیسم گاه تنها نوعی توجیه برای یاری خواستن از شوروی در مقابل قطب رقیب بود. با این حال كمونیسم به دلیل عملكرد خشونت بار و كارایی ضعیف آن در سطح اقتصادی از دهه‌ی 60 به این سو، بخش بزرگ اعتبار خود را در كشورهای در حال توسعه از دست داده بود و جای خود را به ایدئولوژی های دیگر می داد.
5. ایدئولوژی های منطقه ای. این گروه از ایدئولوژی ها ناشی از تاریخ و شرایط خاص یك منطقه هستند كه در سطحی فراملی بر سطوح ملی تأثیرگذاری می كنند و به ایدئولوژی‌های ملی قالب و محتواهایی ویژه می دهند. مهم ترین انواع ایدئولوژی های منطقه را می توان در ایدئولوژی پان عربیسم، ایدئولوژی پان امریكانیسم، ایدئولوژی اسلاویسم و ایدئولوژی پان اروپاییسم برشمرد. هریك از این مناطق به دلیل پیوندهای بی شمار فرهنگی كه در طول تاریخ شكل گرفتن خود میان پهنه های جغرافیایی و مردمان سرزمین های خود به وجود آورده اند، دارای ویژگی هایی شده اند كه بر ملی گرایی های كشوری تأثیر می گذارند. گروهی معتقدند كه ایدئولوژی های منطقه ای درواقع به نوعی ایدئولوژی های ملی را نفی می كنند و با طرح مسئله وحدت منطقه ای مانع از شكل گرفتن خاص گرایی های ملی می شوند. اما واقعیت تاریخی برعكس نشان می دهد كه هویت های منطقه ای نه تنها مانع از حركت های ملی نشده اند بلكه خود عاملی بوده اند كه انگیزه های ملی در جهت نزدیكی به مدل های منطقه ای رشد كنند. مورد كشورهای امریكای لاتین در این زمینه بسیار گویاست. همچنین باید به مورد پان عربیسم اشاره كرد كه هرگز مانع از رشد هویت های خاص عربی نشده است و برعكس سبب شده هریك از كشورهای عربی در پی برجسته ساختن نوع خاص « عرب بودن » خود برآیند و از این راه به گرایش های ملی دامن بزنند.

ت. آینده‌ی ملی گرایی

آینده‌ی ملی گرایی تا اندازه‌ی زیادی به آینده‌ی دولت های ملی بستگی دارد و همان چیزی كه درباره‌ی آن دولت ها می توان تصور كرد تا حدی در این مورد نیز صادق است. اصولاً در این زمینه دو نظر متضاد وجود دارد: گروهی از صاحب نظران معتقد به پایان یافتن عمر دولت های ملی بر اثر گسترش هرچه بیشتر فرایند جهانی شدن و جایگزین شدن نهادها و مكانیسم های فراملی در جای نهادها و مكانیسم های ملی هستند. ولی گروه دیگری برعكس معتقدند كه جهانی شدن دیر یا زود به دلیل گستره‌ی خود دچار مشكل شده و به مقاومت های هرچه شدیدتری كه ناشی از بحران های هویتی هستند منجر خواهد شد كه نتیجه این مقاومت ها بروز اشكال جدیدی از ملی گرایی به عنوان قالب های مناسب برای مبارزه خواهد بود و خود به تقویت دولت های ملی و افزایش تنش میان آنها خواهد انجامید.
در یك دیدگاه عمومی و در یك بررسی اولیه نمی توان هیچ یك از این دو نظر را بر دیگری ارجح دانست زیرا هریك از آنها بر گروهی از واقعیت ها و پدیده های موجود در جهان امروز انگشت می گذارند كه نمی توان آن ها را انكار كرد. از یك سو این یك واقعیت انكارناپذیر است كه نهادهای بین المللی چه در سطح جهانی و چه به ویژه در سطوح منطقه ای امروز بیشترین كنترل را در تنظیم بازارهای اقتصادی و مبادلات در همه‌ی حوزه ها از اقتصاد گرفته تا حوزه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دست دارند و اشكال زیست « جزیره ای » بیش از پیش ناممكن شده و می توان به سهولت تصور كرد كه تا كمتر از ده سال آینده هیچ « جزیره ای » اعم از اقتصادی و سیاسی در جهان وجود نداشته باشد. ساخت تكنولوژیك جهان كه نخست خود را بر بازار اقتصادی تحمیل كرد و امروز دیگر هیچ یك از زمینه های زندگی ما نمی توانند خارج از آن ممكن باشند، مهم ترین دلیل این همبستگی الزامی میان سطوح ملی است.
با وجود این و از سوی دیگر منكر این امر نیز نمی توان شد كه فرایند جهانی شدن با چنان سرعتی و چنان كوركورانه در حال پیشروی است كه واكنش نسبت به آن به صورت هایی حتی بسیار غیرمنطقی ناگزیر می نماید. در واقع پیشروی جهانی شدن به هیچ عنوان با بسترسازی های قبلی همراه نبوده است و در نتیجه در همه جا ما شاهد آن هستیم كه آنچه برای جهان صنعتی پیشرفت و رفاه و آسایش به وجود آورده در جهان غیرصنعتی با اغتشاش و آشفتگی و فقر و نابرابری و بی عدالتی همراه بوده است. اگر جهان صنعتی توانسته است به نوعی آرامش نسبی ( البته فقط نسبی ) دست یابد و جنگ ها و تنش های شدید اجتماعی را با وجود بحران های بزرگ اخلاقی و سردرگمی هایی نسبت به آینده از خود دور كند، جهان غیرصنعتی از هنگام به استقلال رسیدن خود هرگز با آسایش و آرامشی رو به رو نبوده است و جنگ ها و تنش های اجتماعی- سیاسی و فقر و مصیبت های بزرگ اقتصادی و زیست محیطی روز به روز آن را بیشتر تهدید كرده و مردمانش را با مشكلات بزرگ تری رو به رو ساخته اند. شكی نیست كه گروهی از این كشورها توانستند خود را در موقعیت « توسعه یافتگی نوظهور » (13) ‌قرار دهند اما اولاً این گروه تعداد قلیلی از جامعه بزرگ جهانی را تشكیل می دهند و ثانیاً حتی در این گروه نیز ما هنوز با ثبات سیاسی- اجتماعی كاملی رو به رو نیستیم.
بنابراین این سؤال امروز به صورتی جدی مطرح است كه آیا نفی ملی گرایی و احساس های ملی به گونه ای كه امروز در اروپا انجام می گیرد در كشورهایی كه هنوز به یك هویت ملی واقعی دست نیافته یا لااقل چنین هویتی را به تثبیت و استحكام نرسانده اند مناسب است ؟ اغلب انسان شناسان به این سؤال پاسخ منفی می دهند. در واقع تأكیدی كه امروز در میان طرفداران جهانی شدن بر لزوم فرا رفتن از خاص گرایی های فرهنگی برای دستیابی به وحدت جهانی بر محور انسان گرایی مطرح می شود، در قالب ملت های اروپایی كه با یك پیشینه‌ی دویست ساله به استحكام و انسجام بالایی دست یافته اند، هویت های ملی را به هیچ رو به خطر نمی اندازد و همچون مورد جامعه‌ی اروپا، مشاهده می كنیم كه در تمامی این كشورها هویت اروپایی به عنوان یك هویت مكمل برای هویت های ملی درك شده و در زندگی اجتماعی و سیاسی به اجرا درمی آید. اما در مورد كشورهای در حال توسعه تأكید بیش از اندازه بر هویت جهانی و حتی هویت های منطقه ای می تواند فرایند هنوز ناتمام شكل گیری هویت های ملی را به خطر بیندازد. و نباید فراموش كنیم كه این فرایند شرط اساسی شكل گیری قطعی و كامل شدن دولت های ملی در این كشورهاست و مشكل اساسی تقریباً تمامی این كشورها نیز همین سست بودن دولت های ملی و عدم كارایی آنهاست. با این دیدگاه شاید بتوان گفت كه عمر ملی گرایی لااقل به معنی یافتن یك هویت واقعی، درك و پذیرش یك گذشته تاریخی، و تمایل به تداوم بخشیدن به این گذشته و آرزوی زیست مشترك در آینده و به انجام رساندن یك پروژه ملی مشترك، هنوز در این كشورها به سر نرسیده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. متن سخنرانی ایراد شده در « مركز گفت و گوی تمدن ها »، مرداد 1379.
2. Race
3. Peuple-people
4. Ernst Renan
5. Robert
6. Perrenialism
7. Modernism
8. D.Smith
9. Nationalism
10. Etatism
11. Uniformization
12. Theology of Liberation
13. Emerging Societies

منبع مقاله :
اسپوزیتو، جان ال؛ ( 1392)، جنبش های اسلامی معاصر، دکتر شجاع احمدوند، تهران: نشر نی، چاپ چهارم